گروه سرمایه‌گذاری پرسال به عنوان یک سرمایه‌گذار خطرپذیر شرکتی (CVC) اولین نشست خبری خود با رسانه‌ها را برگزار کرد. در این نشست خبری سابقه هلدینگ و گروه سرمایه‌گذاری پرسال، دلایل ورود به اکوسیستم استارتاپی در دو سال اخیر، مدل‌های سرمایه‌گذاری پرسال از سوی مدیران ارشد مطرح شد. پدرام سلطانی، رییس هیات مدیره گروه سرمایه‌گذاری پرسال یکی از جدی‌ترین بحران‌های سال‌های اخیر اکوسیستم استارتاپی را مصادره استارتاپ‌ها توسط بنگاه‌های خصولتی و شبه‌دولتی عنوان کرد.
«پروا سلطانی» مدیرعامل گروه سرمایه‌گذاری پرسال در ابتدای این نشست خبری اعلام کرد که پرسال از سال ۱۳۷۵ با هدف فعالیت بازرگانی بین‌المللی تاسیس شده است. او گفت که پرسال فعالیت خود را در حوزه صادرات مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی به شرق آسیا و کشورهای همسایه حوزه خلیج فارس و آفریقا توسعه داد و اکنون به عنوان یک بازیگر اصلی در بازار آسیا فعالیت می‌کند، تاجایی که در بعضی محصولات سهم بازار ۳۰ درصدی را در اختیار دارد.
پروا سلطانی اضافه کرد که بخش دیگر فعالیت پرسال فعالیت معدنی است که در یکی از شرکت‌های تخصصی این گروه انجام می‌شود. او در همین رابطه گفت: «در زمینه فعالیت‌های معدنی، از اکتشاف و استخراج حضور داریم تا فرآوری محصولات معدنی، و این کار به دست یک تیم متخصص و مجرب اداره می‌شود. به فراخور تولید معدنی، ما صادرات مواد معدنی را نیز در کارنامه خود داریم.»
به گفته مدیرعامل گروه سرمایه‌گذاری پرسال، بخش دیگر فعالیت پرسال به فراخور شرایط خشک آب و هوایی ایران در سال‌های گذشته، واردات محصولات سلولزی در ۱۵ سال اخیر بوده است؛ از چوب تا خمیر چوب و کاغذ و مقوا در سبد محصولات وارداتی پرسال وجود دارد و این شرکت در این حوزه هم از تامین‌کننده های به نام در بازار کشور است.
پروا سلطانی اضافه کرد: «در زمینه محصولات کشاورزی و صادرات به کشورهای همسایه کارهای موفقی در سال‌های گذشته داشته‌ایم. با توجه به داشتن تخصص صادرات، تلاش کرده‌ایم وضعیت بسته بندی و زنجیره سرد محصولات کشاورزی را بهبود دهیم و امروز با قطعیت می‌گویم محصولات کشاورزی که از ایران به کشورهای شمالی ارسال می‌شود، کیفیت قابل رقابتی با محصولات اروپایی دارد. در حوزه کشاورزی به همین نیز بسنده نکرده‌ایم و سرمایه‌گذاری‌هایی در این حوزه هم انجام داده‌ایم.»
مدیرعامل پرسال با همین توضیحات اشاره کرد که این شرکت با سرمایه‌گذاری‌های جسورانه غریبه نبوده است. او در همین زمینه گفت: «از سال ۱۳۹۷ چندین سرمایه‌گذاری جسورانه داشته‌ایم و در دو سال گذشته گروه سرمایه‌گذاری پرسال به شکل مستقیم این کار را انجام می‌دهد. نکته مهم این است که شرکت پرسال در سال ۱۳۷۵ تاسیس شده، یک ربع قرن تجربه دارد و امسال ۲۵ سالگی‌اش را جشن گرفتیم. در این ۲۵ سال پرسال شبکه ارتباطی مناسبی را با همکاران خارجی در تمام دنیا ایجاد کرده و دفاتری در خارج از کشور دارد؛ از شرق آفریقا تا کشورهای همسایه و چین، اروپا و روسیه فعال به کار هستیم. این شبکه، یک بستر مناسب به ما می‌دهد تا در حوزههای مختلف فعالیت‌های متفاوتی داشته باشیم.»
مدیرعامل پرسال با اشاره به بحث مسئولیت اجتماعی ادامه داد: «در کنار این موضوعات و فعالیت‌های تخصصی، ما نگاه ویژه‌ای به مسئولیت اجتماعی داریم. معادن ما در مکان‌هایی فعال هستند که اتفاقا مکان‌های کمتر برخورداری هستند. تلاش کرده‌ایم وظیفه و مسئولیت اجتماعی خود را به نحو احسنت انجام دهیم؛ در حوزه آموزش، توانمندسازی زنان، بهداشت، انتقال آنتن موبایل، وظیفه و مسئولیت اجتماعی خود را همیشه پررنگ دیده‌ایم. شرکت پرسال همچنین یکی از متولیان اصلی پویش «ایران من» بوده است که وظیفه اصلی‌اش ساخت مدرسه در مناطق کمتر برخوردار است و سایر اعضای اتاق بازرگانی نیز در آن حضور فعالی دارند. ما در سال‌های اخیر به عنوان متولی اصلی تلاش کرده‌ایم در این حوزه نقش‌آفرینی جدی داشته باشیم و تا الان ۱۱۴ مدرسه به بهره‌برداری رسیده و چند مدرسه دیگر در حال تکمیل و ساخت است.»
پرسال می‌خواهد پل ارتباطی بین استارتاپ و صنعت باشد
در ادامه این نشست خبری «پدرام سلطانی» رییس هیات مدیره گروه سرمایه‌گذاری پرسال به نکات مهمی در خصوص ماهیت پرسال اشاره کرد و گفت: «پرسال یک شرکت کاملا خصوصی است، به شکل خانوادگی توسط ما بنیان‌گذاری شده و وابستگی به هیچ‌جایی ندارد. به این مفهوم که سهامدار خصولتی یا دولتی ندارد و همین موضوع در شرایط فعلی یک نقطه بارز و آشکار جهت فعالیت اقتصادی است. علی‌رغم اینکه یک شرکت بخش خصوصی واقعی هستیم، اما در رده‌بندی هرساله‌ی سازمان مدیریت صنعتی، جز ۳۰۰ شرکت برتر و بزرگ کشور هستیم که این برای ما باعث افتخار بزرگی است. اگر شرکت‌های دولتی و شبه دولتی یا خصولتی را از این لیست خارج کنیم، قطعا جز ۱۰۰ شرکت نخست بخش خصوصی کشور هستیم.»
پدرام سلطانی ادامه داد: «ویژگی مهم پرسال، اعتبار و شبکه گسترده‌ای است که در بخش اقتصادی سراسر کشور دارد. این موضوع از دید من، یکی از ارزش‌های مهم شرکت پرسال و مجموعه مدیریتی آن است. این سرمایه و شناخته شدن به خوش قولی، از سرمایه مالی، مهم تر است. بخصوص در اکوسیستم استارتاپی و کارآفرینی، موارد اینچنینی ارزش‌های خود را بیشتر نشان می‌دهد.»
او در همین رابطه بیشتر توضیح داد و گفت: «شرکت پرسال برای برقرار کردن ارتباط استارتاپ‌ها با حوزههای مختلف صنعت و تجارت در کشور، قابلیت‌های سرآمدتری از سایر همکارانش در جامعه اقتصادی کشور دارد.»
رییس هیات مدیره گروه سرمایه‌گذاری پرسال اعلام کرد که به عنوان بخش خصوصی و یک شرکت سرمایه گذاری شرکتی (CVC) به نوعی پیشگام این حوزه هستند. او توضیح داد: «اگرچه موج اول سرمایه‌گذاری‌ها در این کشور توسط VCها اتفاق افتاد اما سرمایه‌گذاری جسورانه شرکتی جوان‌تر از این است و تفاوت‌هایی که این حوزه دارد، باعث می‌شود تا هر بنگاهی نتواند خود را CVC بداند. در واقع، حضور در این عرصه، فارغ از سرمایه‌گذاری، نیاز به ظرفیت‌های دیگری دارد تا شرکت بتواند آن‌ها را در اختیار استارتاپ بگذارد و هر بنگاهی، نمی‌تواند شبکه گسترده در سراسر کشور یا تجربه حضور در حوزههای مختلف را داشته باشد. حضور پرسال بین ۳۰۰ شرکت برتر ایران و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن در ارتباط با جامعه اقتصادی کشور، این شرکت را تبدیل به یک CVC پیشتاز در بین همتایان خود می‌کند.»
تمرکز پرسال بر رشد حوزههای زیرساختی
در ادامه این نشست خبری، «مینا شاهویری» سرپرست سرمایه‌گذاری گروه پرسال در خصوص فرآیندهای این شرکت جزئیات بیشتری ارائه کرد. به گفته شاهویری، در دهه گذشته، تب و تاب حضور استارتاپ‌ها بالا گرفت و در پی ظهور استارتاپ‌ها تنوع نهادهای سرمایه‌گذاری هم بیشتر شد اما بر اساس بررسی‌هایی که پرسال انجام داده است، به نظر می‌رسد که شرکت‌های سرمایه‌گذاری، به خصوص موارد دولتی یا خصولتی، علاقه‌ای ندارند از تجربه رقبای داخلی یا خارجی استفاده کنند.
به گفته شاهویری، بحث شکست استارتاپ‌ها و چرایی آن همیشه در مرکز توجه بوده اما این موضوع کمتر مورد بررسی قرار گرفته که چرا اقبال سرمایه‌گذارهای خطرپذیر و حضور آن‌ها در عرصه کم‌رنگ می‌شود. او گفت که سرمایه‌گذارها نیز با استارتاپ‌ها تفاوتی ندارند و اگر کیفیت خدمات آن‌ها کاهش پیدا کند قطعا شکست خواهند خورد.
سرپرست سرمایه‌گذاری گروه پرسال اعلام کرد: «به دلیل اینکه می‌خواستیم حضور موثر و پررنگی در این عرصه داشته باشیم، سعی کردیم از تجربه‌ها و آموخته‌های سرمایه‌گذارهای داخلی و خارجی استفاده کنیم تا CVC موفق و ریسک پذیرتری با استانداردهای بالاتر داشته باشیم. در واقع برخلاف برخی سرمایه‌گذاران که روی حوزههای IT و ICT تمرکز کردند، ما تلاش می‌کنیم بر حوزههای زیرساختی و زیربنایی تمرکز کنیم. حوزه‌هایی که به فضای کاری کلی گروه پرسال نیز نزدیک هستند. این موارد شامل حوزههای معدن، کشاورزی، تجارت بین‌الملل هستند. در واقع می‌خواهیم بیشتر به استارتاپ‌هایی که در این حوزه‌ها فعال هستند کمک کنیم تا با استفاده از تکنولوژی روز، بتوانند حوزههای زیرساختی را بهبود دهند و تا حدی به توسعه پایدار کمک کنند.»
نکته مهم دیگری که شاهویری به آن اشاره کرد، اهمیت کم «سرمایه» در فرآیند سرمایه‌گذاری بود. او در همین رابطه توضیح داد: «ما در تحقیقات خود متوجه شدیم که کمترین و بی‌اهمیت ترین خدمتی که یک سرمایه‌گذار خطرپذیر می‌تواند ارائه دهد تزریق سرمایه است. قطعاً استارتاپ به پول نیاز دارد اما هر کسی می‌تواند پول را تزریق کند. به همین دلیل سعی کردیم خدمات ارزشمندتری را به استارتاپ‌ها ارائه دهیم. سعی کردیم واقعاً تجربه متفاوتی به استارتاپ‌ها منتقل کنیم. این تجربه از مرحله غربال تا پایش ادامه دارد. یعنی فارغ از اینکه مشارکت انجام می‌شود یا نمی‌شود، بدون هیچ چشم‌داشتی در مسیر ارزیابی استارتاپ فقط ارزیاب استارتاپ نیستیم بلکه مانند یک مشاور کسب‌وکار کمک می‌کنیم تا استارتاپ به نتیجه مناسب برسد. هر نقطه ضعفی ببینیم به آن‌ها کمک می‌کنیم، حتی اگر تصمیم بگیریم روی آن استارتاپ سرمایه‌گذاری نکنیم.»
سرپرست سرمایه‌گذاری گروه پرسال همچنین در خصوص ارزش‌گذاری استارتاپ‌ها توضیح داد و گفت: «به استارتاپ‌ها کمک می‌کنیم تا مسیر درست توسعه خودشان را پیدا کنند و برنامه‌های مالی خود را بر همین اساس بهبود دهند. بنابراین هیچ زمان مذاکره ارزش‌گذاری سختی نداشته‌ایم؛ و این همان نقطه‌ای است که برای بسیاری از سرمایه‌گذارها چالش ایجاد می‌شود. در نهایت هم اگر ابهامی وجود داشته باشد، تمام محاسبات ما شفاف است و آن‌ها را در اختیار تیم قرار می‌دهیم. وجود چنین فرآیندهایی، این اطمینان را به وجود می‌آورد که ارزش‌گذاری پایین‌تر از نرخ حقیقی (Undervaluation) اتفاق نمی‌افتد.»
شاهویری در خصوص سایر فرآیندهای جذب استارتاپ‌ها توضیح داد: «اگر استارتاپ‌ها تا اینجا از فرآیندها عبور کنند و وارد پرتفولیوی ما شوند، به چشم یک شریک تجاری نگاه می‌کنیم نه فقط یک سرمایه‌گذار. از تمام امکانات زیرساختی پرسال برای توسعه شبکه و همچنین مشاوره‌های تخصصی استفاده می‌کنیم تا استارتاپ‌ها در چالش قرار نگیرند یا به سادگی از چالش خود عبور کنند.»
سرپرست سرمایه‌گذاری گروه پرسال در این نشست خبری گفت که فارغ از بحث سرمایه‌گذاری، در این گروه اقدامات دیگری نیز انجام می‌شود که برخی از این اقدامات ارزشمند که به شکل مستمر انجام می‌شود، شامل مطالعات تحقیق و توسعه و مدیریت ریسک است که با دو هدف مهم انجام می‌شود: «اول برای اینکه کسب‌وکارهای استراتژیک را پیدا کنیم و با آن‌ها همکاری کنیم. از طرفی به استارتاپ‌های پرتفوی خود کمک کنیم تا از بحران‌ها عبور کنند.»
وی همچنین خبر داد که گروه سرمایه‌گذاری پرسال در حال تهیه یک بسته است که می‌توان از آن به عنوان دایره المعارف فارسی سرمایه‌گذاری جسورانه نام برد. در این بسته، ادبیات، دانش و تمام مهارت‌های سخت و نرم کاربردی مورد نیاز استارتاپ‌ها وجود خواهد داشت.
سرپرست سرمایه‌گذاری گروه پرسال اعلام کرد در مدت کمتر از دو سال، این شرکت به دستاوردهای ارزشمندی رسیده است و در همین رابطه توضیح داد: «این دستاوردها قطعا به دلیل تفکر آینده‌نگرانه مدیران ارشد پرسال و تلاش تیم سرمایه‌گذاری بوده است. دیدگاه ما این است که ابتدای راهیم و آمده‌ایم تا برخی از قواعد بازی را تغییر دهیم.»
در پایان این نشست خبری، پدرام سلطانی رئیس هیات مدیره گروه سرمایه‌گذاری پرسال در پاسخ به سوالات خبرنگاران درباره مدل‌های همکاری پرسال با استارتاپ‌ها توضیح داد و گفت: «ما یک CVC هستیم در نتیجه تمرکز کاری ما بر حوزه‌هایی است که شایستگی سازمانی و تجارب کاری خودمان را داریم. یعنی حوزه تجارت بین‌الملل، معدن، کشاورزی، کارآفرینی اجتماعی، حوزههای محوری سرمایه‌گذاری پرسال است که کار را با آن‌ها آغاز کرده و تمرکز خود را نیز روی این بخش‌ها قرار داده است. اما محدود به این موارد هم نیستیم و هیچ وقت فرصت‌های طلایی برای سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها را از دست نمی‌دهیم. ما در راستای استراتژی توسعه‌ای که برای پرسال داریم، حلقه‌های فعالیت‌های خود را در استارتاپ‌ها جستجو می‌کنیم. یعنی ما به دنبال سرمایه‌گذاری هم به صورت Private Equity و به صورت Venture Capital هستیم تا جایگاه خود را در عرصه کسب‌وکار ایران و جهان به دست آوریم. علی‌رغم اینکه یک شرکت بزرگ هستیم اما هیچ‌وقت نمی‌خواهیم تبدیل به یک دایناسور شویم و همیشه تلاش می‌کنیم چابکی خود را حفظ کنیم. در نتیجه همه پیشنهادها را رصد می‌کنیم و بر مبنای چارچوب‌های کاری خود، پیشنهادها را اولویت بندی می‌کنیم.»
پدرام سلطانی همچنین با اشاره به چشم‌انداز پنج ساله شرکت پرسال تا سال ۱۴۰۵ گفت: «یکی از بخش‌های محوری چشم انداز ۵ سال آینده ما نوآوری است. شرکت پرسال در سال ۱۴۰۵ مبتنی بر نوآوری است و با سرمایه‌گذاری‌های جسورانه، این زنجیره را تکمیل می‌کند تا در ۵ سال آینده جهش بزرگی را تجربه کند. علی‌رغم همه محدودیت‌هایی که در اقتصاد ایران داریم، اسیر محدودیت‌های بازار ایران نخواهیم بود.»
«مینا شاهویری» سرپرست سرمایه‌گذاری گروه پرسال نیز در پاسخ به سوال خبرنگاران اعلام کرد که تصمیم‌گیری برای سرمایه‌گذاری در این شرکت سیاه یا سفید نیست و انعطاف کامل در حوزههای سرمایه‌گذاری وجود دارد. او در همین رابطه گفت: «اگر یک استارتاپ، استانداردهای ما را داشته باشد، می‌تواند از سرمایه‌گذاری بذری تا راند C را در پرسال تجربه کند؛ هرچند که تمرکز اصلی ما سرمایه‌گذاری در راند A خواهد بود. اساساً هر حوزه‌ای که تکنولوژی‌های روز مورد استفاده قرار دهد قطعا در اولویت ما است.»
سرپرست سرمایه‌گذاری گروه پرسال همچنین اعلام کرد که پرتفولیوی پرسال، شامل سه استارتاپ کشاورزی «کشتیار»، «کشمون» و «گلیتال» است. او گفت: «برای کشتیار و کشمون، در راند A سرمایه‌گذاری کرده‌ایم و با گلیتال هم در مرحله بذری و راند A همراه شدیم. از طرفی استارتاپ «روستاتیش» هم که در حوزه کارآفرینی اجتماعی فعال است را در مرحله بذری همراهی کرده‌ایم.»
پدرام سلطانی در خصوص بحث مسئولیت‌های اجتماعی پرسال اعلام کرد که این شرکت از دو سال پیش در همین راستا «شتابدهنده مجازی وینوهاب» را راه‌اندازی کرده است: «این پروژه با نگاه مسئولیت اجتماعی آغاز شده و تیم‌های زیادی که در مرحله ایده بودند را دور هم جمع کردیم و همه با هزینه پرسال پیش‌شتابدهی و برخی نیز شتابدهی شدند. اما سرمایه‌گذاری، بستگی به این موضوع دارد که این تیم‌ها چقدر در حوزه راهبردی CVC ما فعالیت می‌کنند.»
رئیس هیات مدیره پرسال ادامه داد: «یکی از دلایل اصلی که وارد اکوسیستم استارتاپی شدیم این بود که نگاه مسئولیت اجتماعی نیز به این بخش داریم. ما ۲۵ سال در این کشور کارآفرینی و رشد کرده‌ایم و حالا وظیفه داریم به نسل بعدی کارآفرینان کمک کنیم تا رشد کنند.» پدرام سلطانی همچنین اعلام کرد که امسال وینوهاب ۲۰ تیم را از مناطق کمتر برخوردار کشور یا از میان توان‌یاب‌ها وارد پروسه شتابدهی کرده و تا پایان امسال تعداد آن‌ها به ۱۰۰ تیم خواهد رسید.
در ادامه مینا شاهویری، سرپرست سرمایه‌گذاری گروه پرسال در پاسخ به سوالی در مورد زمان ورود پرسال به این عرصه توضیح داد و گفت: «پیشگام بودن می‌تواند به موفقیت یک کسب‌وکار کمک کند اما شرط ضروری و تضمین کننده موفقیت نیست. خیلی از سرمایه‌گذارهای خطرپذیر در ایران خیلی سریع شروع به کار کردند و خیلی سریع هم رفتند. ورود بهنگام، خیلی بهتر از حضور زودهنگام و بدون شناسایی بازار است. ما تحقیقات بسیاری انجام داده‌ایم و متوجه شده‌ایم اکنون اقبال استارتاپ‌ها بیشتر به سمت CVCهاست تا VCها. امروز استارتاپ‌ها به شکل تخصصی‌تری کار می‌کنند و قطعا به زیرساخت‌های تخصصی و مشاوره‌های بیشتری نیاز دارند تا فقط سرمایه. همه این موارد باعث شده تا علاقه استارتاپ‌ها به CVCها بیشتر شود.»
پروا سلطانی، مدیرعامل گروه سرمایه‌گذاری پرسال نیز در همین رابطه گفت: «اولین بودن می‌تواند کمک‌کننده باشد اما کاری که ما انجام می‌دهیم ارائه سرویس‌های ویژه و تخصصی به استارتاپ‌هایی است که روی آن‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنیم. این نقطه، همان تفاوت ماست و نوع خدماتی که CVC پرسال می‌دهد، پیشگام بودن است. بنابراین به آینده خوش‌بین هستیم و باور داریم با استراتژی فعلی به نتایج مطلوبی می‌رسیم.»
پدرام سلطانی، رئیس هیات مدیره پرسال نیز در پاسخ به این موضوع گفت: «در اکوسیستم پویا که هیچ وقت محدود به زمان نیست، هیچ‌وقت هم دیر نیست. ۲۵ سال پیش که ما شروع به تجارت بین‌المللی کردیم هم قبل از ما شرکت‌های دیگری بودند اما ما آمدیم و در طول این سال‌ها رشد بسیاری را تجربه کردیم. در اینجا هم از آموزه‌های قبلی یاد گرفته‌ایم و در سرمایه‌گذاری، این مهم است که استراتژی وجود داشته باشد. امتیاز بازیگر اول بودن، الزاما همیشه و در همه حوزه‌ها وجود ندارد. یاهو قبل از گوگل وارد بازار جستجو شده بود اما امروز ببینید گوگل چه فاصله‌ای با یاهو دارد. یا قبل از فیسبوک، اورکات را داشتیم که امروز نشانی از آن وجود ندارد. ما اتفاقا در حوزه CVC دیر شروع نکرده‌ایم، به موقع شروع کرده‌ایم و اتفاقات خوبی تا پایان سال رخ می‌دهد.»
پدرام سلطانی همچنین در پاسخ به سوال یکی از خبرنگاران در خصوص بحران‌های اکوسیستم استارتاپی و همچنین راهکارهای مقابله با آن‌ها گفت: «اکوسیستم استارتاپی در موج اول، برخی بحران‌ها را از سر گذراند که در ابتدای کار بیشتر مربوط به غیرحرفه‌ای‌گری و عدم آشنایی بود. در نتیجه ریزش‌ها و رویش‌هایی در همه ابعاد اکوسیستم از استارتاپ‌ها تا شتابدهنده‌ها و سرمایه‌گذاران خطرپذیر وجود داشت. همه این اتفاقات باعث ایجاد درجه‌ای از بلوغ در اکوسیستم شد. امروز دیگر در مرحله‌ای هستیم که بحران‌ها از داخل اکوسیستم بیرون آمده است. یکی از بحران‌ها شرایط بسیار بد اقتصادی کشور است که سرمایه‌گذار داخلی را محتاط و سرمایه‌گذار خارجی را منع می‌کند. در نتیجه افت سرمایه‌گذاری اتفاق می‌افتد. از طرفی بحران بعدی این است که استارتاپ‌ها فرصت بین‌المللی شدن ندارند در حالی که این پتانسیل در استارتاپ‌های کشور وجود دارد اما از این فرصت محروم هستند. پرسال می‌تواند مسئله‌ی بین‌المللی شدن شرکت‌ها را تا حدی حل کند.»
در ادامه سلطانی یکی از جدی‌ترین بحران‌های سال‌های اخیر اکوسیستم استارتاپی را مصادره استارتاپ‌ها توسط بنگاه‌های خصولتی و شبه‌دولتی دانست و گفت: «با خروج سرمایه‌گذارن خارجی و افت سرمایه‌گذاری توسط بخش خصوصی واقعی، بنگاه‌های خصولتی یا شبه‌دولتی دارند اکوسیستم را تصرف می‌کنند که این موضوع، چالش جدی خود را در سال‌های پیش رو نشان می‌دهد کما اینکه هم‌اکنون نیز این موضوع مشخص است و گاهی به برخی تعهدات بر اساس وعده‌های قبلی انجام نمی‌شود. این یک بحران و جریان خزنده است که در آینده می‌تواند به یک بحران جدی تبدیل شود.»
