همه‌گیری کرونا بهره‌وری از فناوری در ابعاد مختلف زندگی را هم همه‌گیر کرد. امروزه خدمات زیادی به صورت اینترنتی عرضه می‌شود. مثلاً این امکان وجود دارد بدون اینکه از خانه خارج شوید، نسخه داروهایتان را جلو درخانه تحویل بگیرید یا حتی به صورت آنلاین توسط پزشک ویزیت شوید! امکانی که شاید فکر نمی‌کردیم به این زودی در دسترس همگان قرار بگیرد، هرچند این امکان به دلیل برخی ملاحظات در ابتدای راه با محدودیت‌های از جانب نهادهای بالادستی مواجه شده است.
در نطفه خفه شدن استارتاپ‌های دارویی
پیک جدید بیماری کرونا، شیوع گونه‌های جهش یافته، لزوم ماندن در خانه برای قطع کردن چرخه زیست ویروس و… تاکید بر اهمیت استفاده از فناوری‌های نوین ارتباطی در شرایط فعلی دارد. در این روزها شاید خطرناک‌ترین مرکزی که افراد می‌توانند به آن مراجعه کنند، مراکز درمانی و دارویی هستند، اما آیا راهی هست تا افراد بدون نیاز به حضور در اجتماع و پیدا کردن داروخانه‌ای که داروی مورد نظر را داشته باشد، بتوانند به دارو دست پیدا کنند؟
اگر یک دهه قبل از چنین ایده‌ای حرف می‌زدیم دور از ذهن به نظر می‌رسید، اما حالا اینطور نیست و چنین خدمتی در کشور خودمان و توسط استارتاپ‌های مختلف ارائه می‌شود. همین حالا می‌توانید با انتخاب یکی از این کسب‌وکارهای ارائه دهنده خدمات پزشکی و دارویی که تعدادشان هم کم نیست، با آنها تماس بگیرید، تصویری از نسخه داروی مورد نظرتان را برایشان ارسال کنید و در مدت زمانی بسیار کوتاه بدون آنکه از منزل خارج شوید، دارو را جلوی در خانه تحویل بگیرید.
اما این همه ماجرا نیست چراکه خدمت‌رسانی استارتاپ‌هایی که درموردش حرف می‌زنیم در حوزه درمان و سلامت است یعنی دقیقاً با جان انسان‌ها سروکار دارد و کوچکترین خطایی می‌تواند منجر به از بین رفتن یک زندگی شود.
بعد از آغاز همه‌گیری کرونا فناوری فروش داروهای دارای نسخه به صورت آنلاین در بسیاری از کشورها گسترش پیدا کرد و حتی «داروخانه آمازون» به عنوان زیر مجموعه‌ای از مارکت‌پلیس آمازون، در همین دوران شروع به کار کرد، اما سازمان بهداشت و معاونت غذا و داروی کشور ما حتی برای فروش آنلاین داروهای بدون نسخه (OTC) هم به داروخانه‌های آنلاین اجازه فعالیت نداده است.
سوپرمارکت محله داروخانه محله نیست!
مدیر عامل دیجی‌کالا اوایل سال جاری بود که در چند رشته توییت به مانع‌تراشی سازمان غذا و دارو برای فروش دارو و اقلام بهداشتی در مارکت‌پلیس‌ها اعتراض کرد.
در همان زمان سخنگوی سازمان غذا و دارو بدون اشاره به نام دیجی‌کالا در توییتی با اشاره به اینکه سوپرمارکت محله داروخانه محله نیست! اعلام کرد که فروش دارو در داروخانه‌های آنلاین و فروش اقلام غیردارویی قابل فروش در داروخانه‌های آنلاین در سایر فروشگاه‌های آنلاین مجاز نیست و از مردم خواست که این موارد را جهت پیگیری قانونی گزارش کنند.
نریمان صدری، عضو هیئت‌مدیره انجمن شرکت‌های دانش‌بنیان سلامت نیز به تصمیمات وزارت بهداشت در قبال استارتاپ‌های سلامت واکنش نشان داد و گفت: «در صنعت سلامت گروهی هستند که علاقه‌مندند تا این تحول و انقلاب که تکنولوژی در صنایع دیگر ایجاد کرده، وارد حوزه سلامت بالاخص درحوزه توزیع دارو هم شود. عده‌ای هم منافع کوتاه مدت را در نظر می‌گیرند و نگرانی‌ها یا عدم آگاهی‌هایشان سبب می‌شود جلوی تصویب قوانین لازم برای این استارتاپ‌ها را بگیرند.»
او این دو نظریه را در تقابل با یکدیگر دانست و اذعان کرد: «چون الان به اواخر دولت نزدیک می‌شویم، سازمان غذا و دارو هم به یک بی‌تصمیمی رسیده و ترجیح می‌دهد تصمیم جدیدی که تحولی در این صنعت ایجاد می‌کند را نگیرد و ذی‌نفعانی که شیوه فعلی، منافع کوتاه مدتشان را تأمین می‌کند را راضی نگه دارد.»
بر اساس گفته‌های صدری ذی‌نفعان در این مسئله داروخانه‌هایی هستند که به شیوه سنتی اداره می‌شوند. سود آنها در این است که مردم داخل داروخانه شوند و به سیستم خرده فروشی قدیم فعالیت خود را انجام دهد. علاوه به این افراد، معاون وزیر ارتباطات هم نسبت به سخنان جهانپور و موضع او در برابر فروش آنلاین دارو واکنش نشان داد.
اگر یک جانبه به ماجرا نگاه نکنیم با جستجوی سطحی در اخبار مربوط به داروخانه‌های آنلاین که به لطف کرونا کسب‌وکارشان رونق گرفته، متوجه می‌شویم که تعداد زیادی از کشورها با مقوله داروخانه‌های آنلاین قلابی و بدون مجوز سروکار دارند و در تلاش هستند تا این خدمت در شرایط کرونا دستمایه خطرآفرینی و سوءاستفاده عده‌ای از سرمایه مالی و جانی مردم نشود.
استقبال کاربران از داروخانه‌های آنلاین
یک نظرسنجی مربوط به سال ۲۰۲۰ در آمریکا نشان می‌دهد ۳۵ درصد آمریکایی‌ها از داروخانه آنلاین استفاده می‌کنند. این میزان در سال ۲۰۱۳ فقط ۲۳ درصد بوده است. در این نظرسنجی از بین کسانی که داروهای تجویزی را بصورت آنلاین خریداری کرده‌اند، ۳۱ درصد برای اولین‌بار در سال ۲۰۲۰ به دلیل بیماری همه‌گیر کرونا این کار را انجام داده‌اند و ۷۲ درصد از این تجربه‌گران خرید آنلاین دارو گفته‌اند که در آینده هم دوباره این کار را انجام خواهند داد.
عواملی مثل راحتی خرید، کاهش هزینه مادی و غیرمادی به خصوص اقشار جوان، تحصیل کرده و مرفه را جذب خرید از این داروخانه‌های آنلاین می‌کند. این نظرسنجی از اقدامات اداره غذا و داروی و وزارت دادگستری آمریکا در جهت برخورد با مجرمان خبر داده است؛ مجرمانی که به واسطه سایت‌ها و پلتفرم‌های مختلف و سوءاستفاده از همه‌گیری کرونا، داروهای تقلبی می‌فروشند واطلاعات نادرست پزشکی منتشر می‌کنند.
خطر در کمین خریداران دارو از استارتاپ‌های ناشناس
حوزه دارو و درمان در شرایط عادی همیشه با حواشی مرتبط با خطای پزشکی و درمانی مواجه است و حالا تصور کنید در وضعیت بحرانی کرونا که دامن‌گیر تمام کشورهاست دسترسی بدون نظارت و چهارچوب افراد به دارو و تجویز خودسرانه برخی مکمل‌ها احتمالاً چه پیامدهایی به دنبال خواهد داشت. ضمن اینکه باید در نظر داشت که اغلب داروهایی که از راه دهان یا به صورت تزریق مصرف می‌شوند، به یخچال مناسب احتیاج دارند و اگر این داروخانه‌های آنلاین به هر دلیلی چنین مهمی را فراموش کنند و در روند حمل‌ونقل دارو از داروخانه تا مصرف‌کننده، دارو در شرایط غیراستانداری قرار بگیرد، چه خطراتی در کمین بیماران است.
اما این مشکلات دلیل نمی‌شود تا مدیران دولتی مردم را از چنین خدماتی محروم کنند و در خیلی از کشورها برای کنار زدن وجوه منفی و بهره از وجوه مثبت این استارتاپ‌های حوزه سلامت تصمیماتی اتخاذ شده است. برای مثال در آمریکا نهادهای قانونی مثل PlanetRx و pharmstore در تلاش هستند تا فروش آنلاین دارو را سروسامان بدهند و به عنوان رگولاتوری برای این کسب‌وکارها عمل کنند تا هم از میزان خطرات کم شود هم افراد بیشتری به این خدمت اجتماعی اعتماد کنند و نوعی غربالگری در بین داروخانه‌های آنلاین صورت بگیرد.
اعمال محدودیت بی‌اساس یا رگولاتوری؟
از آنجایی که در کشور ما داروخانه‌ها زیر مجموعه معاونت غذا و دارو هستند، این نهاد (وزارت بهداشت و معاونت غذا و دارو) می‌تواند بر فعالیت داروخانه‌ها نظارت کند، اما در مورد استارتاپ‌های فروش دارو، از آنجایی که سازمان غذا و دارو از لحاظ قانونی وظیفه نظارت مستقیم بر فعالیت استارتاپ‌ها را ندارد، محدودیت‌های مورد نظرش را از جانب داروخانه‌ها اعمال می‌کند که به نوعی توان حکم‌رانی به آنها را دارد و از این راه سعی می‌کند ماجرای فروش آنلاین دارو را رگوله کند.
اینجاست که جای خالی یک نهاد یا کارگروه میان رشته‌ای برای نظارت و مققرره‌گذاری برابر و هم‌زمان برای استارتاپ‌ها و داروخانه‌ها احساس می‌شود؛ نهادی که کارش تسهیل‌گری هردوی سوی ماجرا باشد نه فقط سمتی که اختیاراتش آنجا تعریف شده است!
اوضاع داروخانه‌ها خوب نیست!
داروخانه‌ها در این روزها وضعیت خوبی ندارند. تاریخ انقضای خیلی از داروها در دوران کرونا می‌گذرد و توسط داروخانه‌ها دورریز می‌شود. قبل از کرونا یک سری داروها به صورت مداوم مورد استفاده مردم بود و داروخانه‌ها هم برای این نیاز داروهای مورد نظر را تهیه می‌کردند، اما بعد از شیوع کرونا مراجعه به پزشکان بسیار کمتر شد، تقاضا برای خیلی از داروها کاهش پیدا کرد و همه این عوامل باعث شد داروخانه‌ها متضرر شوند، اما اگر این مسئله را توجیهی برای فروش آنلاین دارو بدانیم و بگوییم چون مصرف برخی داروها کم شده داروخانه‌های آنلاین را آزاد بگذاریم، در واقع فقط کمیت را در نظر گرفته‌ایم و کیفیت خدمات حتماً لطمه می‌خورد و حکایت درست کردن ابرو و کور شدن چشم می‌شود.
تجربه خطا در فروش اینترنتی دارو
در صحبت با پزشک داروساز یکی از داروخانه‌هایی که بعد از ابلاغیه وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو پیرامون ممنوعیت همکاری داروخانه‌ها با استارتاپ‌های آنلاین دارو، این فرآیند را در داروخانه‌اش متوقف کرده بود متوجه شدیم در دوره‌ای که این خدمت را ارائه می‌کرده هم مشتری‌ها بسیار راضی بوده‌اند هم داروخانه رونق داشته است. به این ترتیب که مشتری‌ها از سرعت رسیدن داروها به دستشان، کاهش هزینه‌های رفت‌وآمد برای پیدا کردن دارو و دسترسی به برخی داروهای کمیاب بدون نیاز به جستجو رضایت داشته‌اند.
این پزشک داروساز اما صادقانه وجه دیگری از ماجرا را هم شرح داد؛ از او درمورد اشکالات یا اشتباهات در این نوع خدمات‌رسانی پرسیدیم و او اینطور توضیح داد که در آن دورانی که داروخانه‌اش با استارتاپی همکاری داشته، یکی دو مورد اشتباه رخ داده است مثلاً در یک مورد داروی قند برای بیماری بدون نسخه فرستاده شده و متاسفانه او دچار حساسیت می‌شود که چون بدون نسخه این دارو به بیمار تحویل داده شده بود می‌توانست منجر به اتفاقات بدتری شود، اما خوشبختانه مشکل این بیمار خیلی حاد نمی‌شود.
او در صحبت‌هایش پیشنهاد داد حالا که نگرانی‌های زیادی برای فروش آنلاین دارو وجود دارد، حداقل این امکان را فراهم کنند تا افراد اگر داروها رابه صورت حضوری خریداری می‌کنند، لااقل استارتاپ‌ها بتوانند موارد دیگری مثل برخی مکمل‌ها، لوازم آرایشی و بهداشتی را آنلاین به فروش برسانند.
در تماس با یکی از داروخانه‌های تهران که می‌دانستیم با یکی از استارتاپ‌ها همکاری می‌کند متوجه شدیم یک نوع قرارداد پنهانی بین آنها و استارتاپ‌ها بسته شده و وقتی از همکاری‌شان پرسیدیم به طور کلی منکر این قضیه شدند، درحالی که همان روز برای یک مشتری داروی داکسی سایکلین (نوعی آنتی‌بیوتیک) را ارسال کرده بودند!
ما با مشتری دریافت کننده این دارو هم صحبت کردیم؛ او گفت چند روز دنبال این دارو بوده و وقتی احساس می‌کند این دارو در داروخانه‌ها کمیاب شده با این پلتفرم تماس می‌گیرد و این استارتاپ با سرعت زیاد و خدمت‌رسانی عالی دارو را به دستش می‌رساند.
سؤال اینجاست آیا به خاطر اینکه ممکن است در بین داروخانه‌های آنلاین تخلفی صورت بگیرد باید کل این کسب‌وکار را زیر سؤال برد یا بهتر است به جای پاک کردن صورت مسئله و مقاومت بیهوده که منجر به فعالیت‌های پنهانی این پلتفرم‌ها می‌شود، با ایده‌های نوآورانه درست هم راستا با کسب‌وکارهای نوین آنها را رگوله و امنیت کاربران را فراهم کرد؟
داروخانه آنلاین استاندارد چه ویژگی‌هایی دارد؟
بعد از بررسی ابعاد مختلف موضوع فروش آنلاین دارو، به این نتیجه رسیدیم که بر فرض قانونی‌شدن این مقوله، یک داروخانه آنلاین و یک استارتاپ ارائه‌دهنده خدمات فروش دارو برای نزدیک شدن به استاندارد و جلب اعتماد مشتری باید ویژگی‌های داشته باشد؛
- داروخانه آنلاین باید دارای مجوز از کارگروه یا تنظیم‌گری باشد که قرار است بر کار او نظارت کند و این مجوز باید برای کاربر به سهولت قابل رصد و اعتبارسنجی باشد.
- استارتاپ فروش آنلاین دارو دارای سیستم پرسش و پاسخ و مشاوره آنلاین باشد.
- پزشکان فعال در این پلتفرم مجوز طبابت داشته باشند و این امکان فراهم باشد تا کاربر بتواند با مراجعه لحظه‌ای به سایت تنظیم‌گر این حوزه از صحت اطلاعات مربوط به پزشک مطمئن شود.
- به خاطر حساست خدمات درمانی و دارویی، امکان پیگیری و رسیدگی لحظه‌ای برای مشتری‌ها فراهم باشد تا در صورت مشاهده هرگونه خطا و تخلف اقدامات پیگیرانه صورت بگیرد.
البته می‌توان به این فهرست موارد دیگری هم اضافه کرد و حتی به مرور و بر اساس نیازسنجی آن را تغییر داد.
سرانجامِ این استارتاپ‌ها با همه‌گیری کرونا پیوند داشته باشد یا نداشته باشد، بعد از کرونا مردم بازهم خواهان خرید آنلاین دارو باشند یا نباشند، فعلاً در برهه‌ای از زمان هستیم که فناوری‌های نوین ارتباطی و کسب‌وکارهایی که بر این بسترهای نوظهور فعالیت می‌کنند با زندگی ما گره خورده است و احتمال گسست این پیوند با فرم و محتوای زیست بشر کم است و این سبک زندگی در دوران پساکرونا هم همراه ما خواهد بود پس شاید به جای تصمیمات سرعتی و واهمه از این فناوری‌ها، می‌توان به شناخت درستی از آنها رسید و از تهدیدهای آن فرصت‌های طلایی ساخت.
/راه پرداخت
